Şiğar trajedileri toplumun derinliklerine yayıldı. Evliliklerin yüzde 94’ü boşanma ve insani felaketlerle son buluyor.

22 yıl önce Fatıma 19 yaşındayken yengesinin hiç tanımadığı abisiyle evlenmek zorunda kaldı. Yemen’in Rima ilinde yaşan Fatıma’ya bu evlilik için görüşü sorulmazken kaderi ve meçhul geleceği ile ilgili karar verme hakkı anne-babasına ve erkek kardeşine aitti. Çünkü kırsal bölgedeki geleneklere göre erkek kardeşinin evlenmesi karşılığında Fatıma, değeri olmayan bir eşya o aileden biriyle evlenmek zorundaydı.

Şiğar, sonunda eşlerin ayrılmasına ve çocukların gördüğü büyük zarara rağmen ezelden beri Yemen halkının temellerinde bulunuyor. Dinde yasaklanan bu evlilik ‘şiğar’ ya da ‘zikar’ olarak bilinir.

Şiğar nikâhı 2 erkeğin kızını veya kız kardeşini karşılıklı olarak birbirlerine mehir (İslam hukukunda erkeğin evlenirken kadına verdiği veya vermeyi taahhüt ettiği para, mal veya menfaat hediyesidir) olmaksızın nikâhlamasıdır. Bu evlilikler genellikle duygular veya boşanmanın çocuklara olumsuz etkisi göz önüne alınmaksızın taraflardan birinin boşanmasıyla sonuçlanır.

Erkek kardeşi ayrılınca Fatıma da ayrılmak zorunda kaldı

Yemen valiliklerinin çoğunda erkekler, Kişisel Durum Yasasını ihlal ederek bu ‘takası’ dayatırlar. 17 yıllık evliliği içinde 5 çocuk sahibi olan Fatıma “Günler içinde duruma alıştım. Kaderime razı oldum. Eşimle normal bir hayat yaşadım. Aramızda herhangi bir sorun yoktu. Çocuklarımla çok mutluydum” dedi. Fakat Fatıma’nın hayali aniden darmaduman oldu. Fatıma’nın çocukları için gösterdiği azim, erkek kardeşinin eşinden ayrılmasıyla tükenmek zorunda kaldı. Fatıma “Erkek kardeşim eşinden ayrıldı. Kocam da bunun karşılığında beni terk etti ve çocuklarımı aldı” dedi.

5 yıldır bu durum içinde olan Fatıma asla vazgeçmediğini söyleyerek, “Eşimden boşanmak ve ailemin evine döndüğümden bu yana görmediğim çocuklarımı geri almak için dava açtım” ifadelerini kullandı.

Şiğar evliliği yapmak zorunda kalan binlerce genç kadın gibi Fatıma’da onu çocuklarından eğitim hakkından ve mehirden mahrum bırakan şiğar evliliğine ilişkin mahkemeden gelecek haberi bekliyor.

Başarısız evlilik projeleri

Yemen’de 22 bölgenin 50 köyünde yapılan ve 38 erkek ve 12 kadını kapsayan araştırmada şiğar evliliği yapanların yüzde 94’ünün başarısızlıkla sonuçlandığı ortaya çıktı. Ankete göre 3 evlilik sorunsuz devam ederken yarısı zorunlu olmak üzere 47 aile de parçalandı. Bu dağılan ailelerde ise 77 çocuk bulunuyor.

2017 yılının Mayıs- Kasım ayları arasında yapılan ankete göre, bu tür evliliğin ortalama süresi yalnızca dört buçuk yıl. Ankete göre bu ailelerin yüzde 53’ünde lise diploması, yüzde 26’sında hazırlık sertifikası, yüzde 18’inin eğitimsiz ve sadece yüzde 3’ünün üniversite mezunu olduğu ifade edildi. Şiğar evliliğinin illere göre dağılımı ise İb ilinde yüzde 26, Sana’da yüzde 23, Hudeyde’de yüzde 19, Zamar ilinde yüzde 17 ve Hacca ilinde ise yüzde 15 olarak kaydedildi.

Bir trajedi

Başkent Sana’nın 250 kilometre kuzeyindeki Hacca’da bulunan Abs şehrinde yaşayan 19 yaşındaki Ayşe 3 yıl önce görme engelli kuzeni Ahmet ile kardeşinin kız kardeşiyle evlenmesi karşılığında evlendi. Ayşe o günden sonra hayallerini bir kenara bırakıp yaşamına tutunmaya çalıştı. Ayşe, sesini kaydedilmemesi ya da videoya çekilmemesi karşılığında araştırmacıya verdiği röportajda “Babam borç karşılığında dayımla anlaştı. İki seçenek arasındaydım, her biri diğerinden daha kötüydü. Ya hayallerimi bırakıp evliliği kabul edecektim ya da babamı borca terk edecektim. Evlenmeyi kabul ettim. Bunu yapmak zorundaydım. Ölmeyi istiyordum. Düğün gecesi onu canavar gibi hissettim. Bir hayat arkadaşı gibi değil. Ağlıyordum. İntihar etmeyi düşündüm. Fakat sonra bundan vazgeçtim. Eşimle birlikte normal, duyguların bulunmadığı bir hayat yaşıyorum. Fakat çocuklarım beni mutlu ediyor” dedi.

Hudeyde’nin Zabid şehrinde 51 yaşındaki Abid Said Mahbub 27 yıl önce kız kardeşinin 13 yaşındaki görümcesiyle şiğar evliliği ile evlendi. Fakat 10 ay sonra Abid’in kız kardeşi şiddet gördüğü için eşinden ayrıldı.

Birkaç gün sonra Abid’in ailesi de eşiyle boşanmasını istedi. Ayrılmak isteyen Abid birçok kez ailenin şiddetine maruz kalınca ayrılmak zorunda kaldı. Aile 2 yıl boyunca Abid’in eşinin eve dönmesine engel oldu ve onun ziynet eşyalarına el koydu.

Abid hala eşini sevdiğini ve ayrılmak istemediğini ifade ederek, bölgedeki yaşlılardan arabuluculuk yapmasını istedi ancak bu isteği kabul edilmedi.

Bir hata yeterli değil

Şiğar birçok gencin evliliğini kolaylaştırıyor. Ancak gençler kısa bir süre içinde yaptıkları hatanın büyüklüğünü anlıyorlar. Başkent Sana’da yaşayan A. M. bu deneyimi 2 defa yaşadı. 1970 yılında kardeşinin baldızı ile babasının baskısı nedeniyle evlenen ve şu anda 65 yaşında olan A. M. “2 yıl boyunca eşimle mutlu bir hayat yaşadım ve onu çok sevdim. Allah’tan bana çocuk vermesini bekledim” dedi.

Fakat aynı fikirde olmayan kız kardeşi boşanmak için ailesinin evine döndü. A. M. yaptığı açıklamada “Birkaç gün sonra eşimin babası kız kardeşimin ayrılması nedeniyle beni de boşanmaya ikna etmek için aşiret arabulucusunun gönderdi. Aylar süren baskıdan sonra boşandık. Eski eşimin durumunu bilmiyorum. Ama ona eşi ve çocuklarıyla mutluluklar diliyorum” dedi.

Ekonomik ve sosyal faktörler

IMF’nin 2012 yılı tahminlerine göre savaş ve işsizlik nedeniyle kişi başına düşen gelirin yılda bin 250 dolar olduğu tahmin edilen Yemen’de 5 bin dolara kadar ulaşan mehir talepleri oluyor. Bu nedenle pek çok aile şiğara başvuruyor. “Tecrübeler şiğar evliliklerinin başarısızlıkla sonlandığını ortaya koyuyor” diyen A. M. evliliklerin yoksulluk, cehalet ve İslam’da karşı çıkılan bir konu olduğunun bilmemesi nedeniyle kırsal kesimde yaygınlaştığını belirtti.

Avukat Hamid El Hacili, şiğarı evliliği her an bozabilecek bir mayına benzetti. Sosyolog Abdulkerim Ganem, “Şiğar kadınları takas edilen bir eşya pozisyonuna düşürür. Daha önemlisi ise bu evliliklerin geleceği diğer evliliğin başarısına bağlı. Tüm bunlar aile yapısını ve çocukların psikolojisini tehdit ediyor” dedi.

Toplumsal çabalar

Yemen Kadınlar Birliği ve Ulusal Kadın Komitesi tarafından yönetilen Yemen Kuruluşları, geleneklerini bırakmayı reddeden bir topluma şiğar evliliklerinin sonuçlarını anlatarak bu evlilikleri kısıtlamaya çalıştı. Yemen Kadınlar Birliği Hukuk Görevlisi Necla Lessani “Özellikle şiğarın ailelerin parçalanması ve çocuklar üzerindeki olumsuz etkileri üzerinde duruyoruz” dedi.

Yasal eksiklikler

Yemen kanununda şiğar evliliklerini yasaklayan bir yasa bulunmuyor. Fakat Kişisel Statü Yasası’nın 33 maddesinin birinci fıkrasına göre mehir ve evliliğin akdinin kaydedilmesi zorunludur. Geçerli bir evlilik akdiyle istenen mehirin maddiyata ya da menfaate dayanmalıdır. İkinci paragrafa göre ise mehir, kadınların malıdır ve tasarruf hakkı ona aittir. Fakat Yemenli birçok aile şiğar evliliklerinde yasal bir cezaya çarptırılmasını önleyecek asılsız bir mehir kaydediyor.

Aynı kanunun 39. Maddesine göre mehir belirlenene kadar kadın kocasından uzak durabilir. Fakat eş mehrin bir kısmını ödediyse ve diğer kısmı için belirli bir süre için anlaştıysa kadın eşinden uzak durma konusunda itiraz edemez. Ancak Yemenli kadınlar hiçbir irade hakkına sahip olmayan ataerkil bir toplumda yaşadığı için böyle bir irade hakkı yok. Ayrıca kendilerine verilen haklara dair farkındalıkları da kesinlikle bulunmuyor.

Avukat Hamid Hacili, bu olguyu suç sayan ve failleri cezalandıran bir yasal hükmün bulunmaması nedeniyle duyduğu üzüntüyü dile getirerek, bu tür bir evliliğin yapılmasını yasaklayan, doğrudan ya da dolandırıcılık yoluyla ihlal edenlere açık cezalar da içeren bir madde eklemesini talep ediyor. Ayrıca eşlerin boşanmasını kısıtlayan, sıkı tedbirlerin olduğu bir maddenin de bulunması için çağrıda bulunan Hacili, istisnai veya olağanüstü haller haricinde bu tür davaların adalete teslim edilmediğini ifade etti.

Adalet Bakanlığı şiğar anlaşmalarının varlığını reddediyor

Bakanlığın baş evlilik yetkilisi olan hâkim İsmail Mutevakil’e göre, evlilik akitlerinin belgelenmesiyle ilgilenen Yemen Adalet Bakanlığı, şiğar anlaşmalarının varlığını reddediyor.

Dini yasaklamasına rağmen şiğar evliliği ciddi sosyal problemlere de neden oluyor. Kurumların bu konuda etkinliğinin az olması ve gerekli önem verilmemesi bu tür bir evliliğin sonuçlarına bilinçsizce ve körü körüne bakan bir toplumda sürdürülmesine yardımcı oluyor.

Bu evliliklerin ciddi sonuçlarını umursamayan bir toplum kadını kullanım süresi olan bir mal haline getirerek evliliğe olan bakışı husumete ve aileleri parçalayan düşmanlığa dönüştürür. Baba ve annenin ayrılması ile parçalanan çocukların geleceğini yok eder.

Arap ülkelerine kıyasla şiğar

Bu sadece Yemen’e ait bir durum değil. Genç erkek ve kadınlar, bu olgunun Ürdün toplumunda Yemen’e benzer şekilde yaygın olduğunu belirtiyorlar. Ancak, Mutah Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nden Dr. Hüseyin Mahadin’e göre, özellikle aile olmak üzere toplum kurumlarının, eğitim düzeyinin yükselmesinin yanı sıra çöl ve kırsal kesimden kente geçişteki hızlı gelişmesinden dolayı kayboldu.

Ayrıca bu olgu kabile bağları, medya bilinçlendirme kampanyaları, hukukun üstünlüğü, kadınların işgücü piyasasına girerek ekonomik bağımsızlığını kazanması ve göçten kaynaklanan nüfus çeşitliliğiyle azaldı.

İslam’ın şiğara karşı tutumu

Müslim tarafından rivayet edilen sahih hadisle İslam şiğarı haram kılındığını biliyoruz. Ebu Hureyre’nin rivayetine göre Rasûlullah (s.a.s) şiğar nikâhını yasaklamıştır. Şiğar, bir adamın başka bir adama velisi bulundukları herhangi iki kadını, karşılıklı olarak birbirlerine mehir olmaksızın nikâhlamasıdır.

Aralarında Şevkani’nin de bulunduğu bir grup âlimin zikrettiği gibi, bu nikâhın bozuk olmasının sebebi iki tarafın da mehir vermemesidir. Sadece erkeğin mehrin miktarını belirtmemesi nikâhın geçersiz olması için yeterli değil çünkü nikâh, mehir belirlenmeden de sahih olur.